Van Heinde en Verre: Notities van een terugkomer #9
Eind negentiende eeuw schreef de Franse auteur Joris-Karl Huysmans de ultieme dandy-roman À rebours, treffend vertaald als Tegen de keer. Wat mij van de lezing ervan is bijgebleven, is hoe de hoofdpersoon, de even bemiddelde als neurotische Jean Floressas des Esseintes, blijk geeft van zijn bloemenvoorkeur.
Des Esseintes houdt, begrijpelijk voor een dwarsliggende estheet, niet van echte bloemen. Hij houdt evenwel ook niet van kunstbloemen. Houdt hij dan misschien van kunstbloemen die op echte bloemen lijken? Nee, ook dat is niet het geval. Des Esseintes is de lezer te slim af. Hij wordt namelijk het gelukkigst van echte bloemen die op kunstbloemen lijken.
Bijvoorbeeld bloemen, in de vertaling van Jan Siebelink, die lijken op ‘een stuk kachelpijp, door een smid schopvormig uitgesneden.’ Decadent? Jazeker, en dat is uiteraard ook de bedoeling. Huysmans koos immers de kant van de decadentie: door rijkelijke overdrijving laat hij zien dat het verval onontkoombaar is.
Deepfakes
Ruim 120 jaar na het oorspronkelijke dandyisme zijn overdrijving en verval nog altijd springlevende categorieën, – al dragen die nu deels andere labels. Het komt volgens mij vooral naar voren in een fenomeen waarvan we al in de nabije toekomst veel last zullen krijgen, het fenomeen van de deepfakes. Houd hierbij de bloemenvoorkeur van Des Esseintes in het achterhoofd.
‘In de aanloop naar de Europese verkiezingen’, zo was deze week te lezen op de site van de radiozender BNR, ‘beloofden techbedrijven maatregelen tegen deepfakes.’ Hierbij gaat het dus om beeld- en/of geluidsfragmenten van personen, die zijn gemaakt op basis van kunstmatige intelligentie en die levensecht en dus waarheidsgetrouw overkomen, terwijl ze hartstikke nep zijn.
BNR geeft zelf een helder voorbeeld. Medewerkers van de zender maakten voor een habbekrats en in mum van tijd een deepfake filmpje van PVV-leider Geert Wilders die vertelt zich te hebben bekeerd tot de islam. Een tikje geforceerd wel, zou je zeggen. Maar social media als X accepteerden zonder problemen advertenties met de nepbeelden.
Bullshit
Geen onderscheid meer kunnen maken tussen echt en nep, tussen waarheid en fictie, tussen bloemen en kunstbloemen; ik denk dat neurologen net als sociologen nog maar aan het begin staan van de vraag wat dit betekent voor de ontwikkeling van onze hersenenen en voor de omgang van mensen met elkaar. Dat het zeer zorgwekkend is, lijkt mij buiten kijf te staan. En het kan altijd nóg erger.
Een dierbare vriend wees mij op een filosofisch essay van Harry Frankfurt uit 1986, On Bullshit geheten. Dat klinkt grappig, maar het verhaal is niet alleen uiterst serieus, maar ook uiterst actueel. Sta mij toe een kernpassage in het Engels te citeren: ‘Bullshit is unavoidable whenever circumstances require someone to talk without knowing what he is talking about.’
Harry Frankfurt noemt als voorbeeld mensen ‘in het openbare leven’ die zich gedwongen weten uitgebreid te spreken over zaken waarvan zij eigenlijk maar bitter weinig afweten. Zij liegen niet, maar spreken vanuit een parallelle schijnwerkelijkheid. Hierbij valt bijvoorbeeld te denken aan politici die zich voortdurend gedwongen weten op alles te reageren.
Soms valt iemand hierbij pijnlijk door de mand, zoals ex-Kamerlid John Leerdam, die boos reageerde op de ‘vervroegde vrijlating’ van de niet-bestaande ‘straatterrorist Jael Jablabla’. Leerdam reageerde dus, zo kun je zeggen, met bullshit op deepfake.
Dat was grappig toch? Ja, maar niet echt.
