Van Heinde en Verre: Notities van een terugkomer #59
Ergens aan het eind van de vorige eeuw was ik in Brussel. De vriend die ik bezocht, nam mij mee naar het Museum voor Schone Kunsten. Het schilderij dat ik daar zag, De val van Icarus van Pieter Bruegel de Oude, maakte grote indruk op mij. Door het schilderwerk, zeker, maar ook door de boodschap die het voor mij uitdraagt. Ik moet er geregeld aan denken. En deze week zelfs best wel vaak.
De val van Icarus staat natuurlijk voor hoogmoed. Samen met zijn vader Daedalus steeg de mythische jongeman op vleugels van veren en was hoog de hemel in. Maar omdat hij te dicht langs de zon scheerde, smolten die vleugels en stortte hij neer. O ijdelheid der ijdelheden. De ‘oude meesters’ hebben het vanitas-thema vaak verbeeld. Bruegel doet dat op een unieke manier: door van Icarus een side show te maken.
Het is zelfs even zoeken op het doek, maar daar zijn ze dan toch, rechtsonderaan op het canvas: de spartelende beentjes van iemand die al bijna verdronken, al bijna verdwenen is. Ik stel mij voor dat Icarus nog op allerlei manieren de aandacht probeerde te trekken. Maar tevergeefs, zo blijkt vooral uit het centrale beeld van een man, werktuig en paard. De held verdwijnt. En de boer, hij ploegde voort.
Deemoedig en nuchter
De mens is klein, onbeduidend en kwetsbaar, zo maakt Bruegel mij op zeer subtiele wijze duidelijk. Laat ons vooral niet denken dat wij ons kunnen meten met de goden. In die korte tijd dat we op aarde rondlopen, kunnen we ons het best deemoedig en nuchter opstellen. We zijn niet ‘de meester van het universum’. Wie denkt machtig te zijn, vergist zich schromelijk. Koningen of presidenten: we stellen niets voor.
En dan is er een Navo-bijeenkomst in Den Haag. Een van de deelnemers, een oude man uit de Verenigde Staten, denkt dat hij het waard is om ieders aandacht te krijgen. Onzeker als hij blijkbaar is, begint hij in plaats van te spreken steeds harder te schreeuwen. Voor een vloek draait hij zijn hand niet meer om. En als hij schrijft, doet hij dat steeds vaker in hoofdletters.
Een stille scheet
Dan liever terug naar het fraaie schilderij van Pieter Bruegel de Oude, al eeuwenoud en nog altijd boeiend. Terug naar de ploegende boer. In het boek The 48 Laws of Power wordt een schitterende spreuk uit Ethiopië aangehaald. Die luidt, in mijn herinnering en vertaling, als volgt: ‘Wanneer de keizer voorbij komt, buigt de boer diep, en laat hij stil een scheet.’ Kijk, zo kun je dus ook met machthebbers omgaan.
De oude man uit de VS komt in zijn denken niet verder dan might is right. Hij heeft een arsenaal van wel duizend bommen en granaten. Niemand, zo meent hij, durft hem tegen te spreken. Wie dat toch doet, kan rekenen op zijn botte minachting.
Bij de koning van Nederland aangekomen, voelt het alsof de oude man vleugels van veren en was krijgt aangemeten. Hij stijgt op, gaat hoger en hoger, en hoort nog maar net hoe beneden op de grond alle mensen vol bewondering over hem spreken. Of wacht, vergist hij zich? Is iedereen gewoon met eigen zaken bezig? Is hij slechts een side show?
Maar gelukkig, daar is de zon.
Kees Broere
