Recensie | Waakzaam burgerschap
Ongemerkt is onze democratische rechtsstaat ontregeld, constateert Ernst Hirsch Ballin in zijn boek ‘Waakzaam burgerschap’. De hardheid van het neoliberalisme ziet hij als een veroorzaker. Hirsch Ballin wil met zijn boek handvatten bieden voor zowel burgers als bestuurders om waakzaam te worden.
‘Gelukkig’ leven we niet in een neoliberaal geordend land, sprak premier Mark Rutte in de Tweede Kamer, halverwege juni 2022. ‘In zo’n land zou ik niet willen wonen’. SP-fractievoorzitter Marijnissen lijkt geamuseerd door de woorden van de premier, schuift ze terzijde en vraagt hem te reflecteren op het ‘falen van het systeem’.
Of Ernst Hirsch Ballin, emeritus hoogleraar rechten en oud-CDA minister en -kamerlid, in deze discussie dichterbij de SP-leider of dichter bij de VVD-premier staat, is de vraag. In zijn betoog ziet hij neoliberalisme wel degelijk als veroorzaker van maatschappelijke sores en analyseert hij de problemen vanuit juridisch perspectief. De hardheid van het neoliberalisme, stelt Hirsch Ballin, heeft de maatschappelijke verhoudingen in Nederland verhard, met ‘grote gevolgen voor het democratisch proces’.
Om dat democratisch proces, en de rechtsstaat, te redden, is geen grote omwenteling nodig. ‘Waakzaam burgerschap’ is geen alarmistisch boek. De krachten die een ‘haperende’ rechtsstaat terug op de rit kunnen helpen zijn er al, schrijft Hirsch Ballin. Instituties en ‘waakzame bruggenbouwers’ kent Nederland genoeg. Zij moeten vaker reflecteren op de democratische rechtsstaat, en nagaan hoe ze zich daartoe verhouden, is zijn betoog. Tegelijkertijd moeten sommige aspecten van de rechtsstaat veranderen. De constitutie moet bijvoorbeeld socialer geïnterpreteerd worden. Solidariteit moet erkend worden als een constitutionele waarde. Het recht bestaat niet om controle in de wereld te brengen, schrijft Hirsch Ballin, maar om vertrouwen te bieden.
Terug naar de waakzaamheid. Hirsch Ballin stelt dat de waarden van de sociale rechtsstaat in voorbije decennia in verschillende opzichten zijn geschonden: er is teveel gevraagd van mensen in kwetsbare posities, waardoor scheidslijnen in de maatschappij zijn verdiept. Hirsch Ballin haalt in het hele boek veel voorbeelden van crises aan, onder meer de toeslagenaffaire. Bij de harde optredens tegen fraude, ingegeven door de politiek, is het evenredigheidsbeginsel bewust losgelaten, constateert Hirsch Ballin. Het inlevingsvermogen in de positie van anderen ontbrak. Evenals de waakzaamheid.
Burgers moeten een beroep kunnen doen op de rechter, in Nederland en in Europees verband. Mensenrechten moeten de ontwikkeling van persoonlijke en gezamenlijke levensprojecten veiligstellen. Daarbij is solidariteit tussen mensen, met volgende generaties en met de natuur als geheel onmisbaar.