Comeback van de heroverwegingen sluit aan op actualiteit kabinetsformatie
De Tweede Kamer heeft in december een motie van NSC en BBB aangenomen over het in gang zetten van een ‘comprehensive spending review’. Als de kabinetsformatie niet nog een jaar gaat duren, zal de uitvoering van de motie teveel tijd in beslag nemen om de resultaten van deze doorlichting van de overheidsuitgaven te kunnen betrekken bij een eventueel regeerakkoord. Dit neemt niet weg dat zo’n doorlichting altijd kan leiden tot nieuwe hervormingsplannen waar belangenbehartigers de komende jaren mee te maken krijgen. De formulering van de motie sluit ook opmerkelijk goed aan op de voorkeur van NSC-leider Omtzigt voor een minderheidskabinet- of extraparlementair kabinet.
Begrotingsbeleid vooralsnog politiek struikelblok
Op 6 februari heeft NSC zich teruggetrokken uit de informatieronde onder leiding van informateur Plasterk. NSC-leider Omtzigt vindt dat hij te laat is geïnformeerd over nieuwe financiële tegenvallers. Eerder was al duidelijk geworden dat er tussen enerzijds PVV en BBB, en anderzijds VVD en NSC flinke verschillen van mening bestaan over het begrotingsbeleid. Eind vorig jaar konden de partijen het op een onderdeel daarvan nog wel eens worden. Naar aanleiding van de behandeling van de Najaarsnota 2023 nam de Tweede Kamer een motie van NSC en BBB aan over het ontwikkelen van een voorstel voor een volledige doorlichting van alle rijksuitgaven. Ook de PVV en de VVD waren onder de partijen die deze motie steunden.
Comprehensive spending review
De motie waar het om gaat, is de motie-Van Vroonhoven/Vermeer (Kamerstuk 36470, nr. 6). Deze motie verzoekt de Tweede Kamercommissie voor de Rijksuitgaven om, in overleg met de Algemene Rekenkamer, een voorstel te ontwikkelen voor een volledige doorlichting van alle rijksuitgaven, een zogenaamde comprehensive spending review. Het lijkt onwaarschijnlijk dat zo’n exercitie al binnen een paar maanden concrete ideeën genereert die kunnen worden ingepast in een regeerakkoord. Toch is het belangrijk om te gaan volgen wat de doorlichting over pakweg een jaar aan hervormingsplannen oplevert.
Heroverweging van geplande extra uitgaven
Het voorstel voor een comprehensive spending review is afkomstig uit het verkiezingsprogramma van NSC. Daarin is het plan opgenomen om een “‘comprehensive spending review’ (ofwel een uitgebreide doorlichting van de begroting) uit te voeren om inzicht te krijgen in de doelmatigheid van bestaande en nieuwe uitgaven”. Volgens het NSC-programma geeft het kritisch screenen van de collectieve uitgaven de Tweede Kamer meer grip op uitgaven en helpt het bij het stellen van prioriteiten. Het verkiezingsprogramma van NSC beoogt verder “de oploop van de overheidsuitgaven [te beperken] via een brede heroverweging van de extra uitgaven die voor de komende jaren zijn gepland door het kabinet-Rutte IV. Hierbij wordt onder meer kritisch beoordeeld op welke onderwerpen onderbesteding wordt verwacht door een onrealistische planning of tekorten aan personeel.”
Kortom, het verkiezingsprogramma van NSC stuurt aan op een grondige doorlichting van de overheidsuitgaven, op basis waarvan een deel van de reeds geplande uitgaven (en met name de prioriteiten van het oude kabinet) kan worden wegbezuinigd. De door de Kamer aangenomen motie-Van Vroonhoven/Vermeer is hier minder uitgesproken over.
Niet nieuw
Bepaald nieuw is een doorlichting van de overheidsuitgaven overigens niet. Tijdelijk minister van Financiën Rob Jetten schreef in januari aan de Kamer dat “[s]pending reviews […] in Nederland al decennia plaats[vinden] onder de noemer van Interdepartementale Beleidsonderzoeken (IBO’s) […]. Elk jaar worden een aantal IBO’s uitgevoerd in opdracht van het kabinet. […] Het doel van de IBO’s is om onderbouwde keuzes mogelijk te maken door inzicht te geven in mogelijke beleidsopties op een bepaald beleidsterrein en de gevolgen daarvan. Daarmee wordt beoogd de doelmatigheid en doeltreffendheid van overheidsuitgaven te vergroten. […] Naast IBO’s vinden soms ook brede heroverwegingen plaats, die in de OESO-terminologie onder comprehensive spending reviews vallen. Een ronde heroverwegingen bestrijkt doorgaans een groot deel van de Rijksbegroting en heeft ook een overkoepelende doelstelling (zo was de ronde 2010 nadrukkelijk gericht op het identificeren van bezuinigingen), maar richt zich net als IBO’s op het ontwikkelen van mogelijke beleidsopties met vaak vergelijkbare spelregels. De laatste rondes vonden plaats in 2010 en 2019.”
Op de agenda
Ook de CPB-doorrekeningen van verkiezingsprogramma’s en de ‘ombuigingslijst’ (een groslijst met bezuinigingssuggesties) van het ministerie van Financiën zijn in zekere zin als een soort doorlichtingen te beschouwen. Maar wie zich de heroverwegingen van 2010 en 2019 (gepubliceerd in 2020) nog kan herinneren, weet dat dit ambitieuze operaties waren. Nieuw of niet, een nieuwe grootschalige heroverweging zal al snel nieuwe hervormingsvoorstellen met zich meebrengen, en oude plannen opnieuw op de agenda zetten.
De Kamer begint al
Wat resteert is de vraag hoe de motie-Van Vroonhoven/Vermeer gaat uitpakken tegen de achtergrond van de kabinetsformatie. Gaat een nieuw kabinet straks toch afwachten wat de uitkomst van de comprehensive spending review is, om daar vervolgens nieuw (bezuinigings)beleid op te baseren? En hoe gaat het kabinet, hoe dit er ook uit gaat zien, dan in de tussentijd regeren? Of komt er eerst gewoon een regeerakkoord, inclusief een aantal bezuinigingen of lastenverzwaringen, en gaan Kamer en kabinet zich pas op een later moment over de resultaten van de doorlichting buigen?
Na het klappen van de kabinetsinformatie heeft Omtzigt gesuggereerd te kijken naar de vorming van een minderheidskabinet (zonder meerderheid voor de coalitiefracties in de Tweede Kamer) of een extraparlementair kabinet (een kabinet zonder regeerakkoord tussen coalitiefracties in de Tweede Kamer, en met een lossere binding ten opzichte van Tweede Kamerfracties). De Tweede Kamer zou dan een meer zelfstandige rol in het begrotingsbeleid krijgen, omdat de begroting van het kabinet niet bij voorbaat is ‘dichtgetimmerd’. De motie-Van Vroonhoven/Vermeer sorteert hier al enigszins op voor, gezien de in de motie verwoorde overweging “dat een integrale doorlichting van de rijksbegroting behulpzaam kan zijn bij het invullen van de kaderstellende en controlerende rol van het parlement” en de “mening dat de Kamer bij de start van deze nieuwe Kamerperiode meer zicht zou moeten krijgen op de besteding van budgetten”. Aan de Tweede Kamercommissie voor de Rijksuitgaven zal het niet liggen. Deze heeft vorig jaar december meteen besloten een voorbereidingsgroep in te stellen die de uitvoering van de motie ter hand moet nemen.
Marcel de Ruiter – Senior adviseur Public Affairs bij Van Oort en Van Oort