Boekrecensie | Waardenloze Politiek
Waardenloze politiek: Hoe de Nederlandse politiek de kunst van het conflict verloor
Auteur: Tom van der Meer (Querido Facto, Amsterdam/Antwerpen, 2024)
207 pp, 20,00 euro
GA RUSTIG SLAPEN – MET ÉÉN OOG OPEN
De een zag de zon opkomen en weer gaan schijnen, een ander voelde een grauwe sluier van mist en regen neerdalen. Maar dat donderdag 16 mei 2024, de dag dat het Hoofdlijnenakkoord werd gepresenteerd, een historische dag in de geschiedenis van Nederland was, daarover kunnen vriend en vijand het eens zijn. Voor het eerst immers kwam de PVV officieel in het centrum van de politieke macht: een eenmanspartij die in de opvatting van sommige kenners de kwalificatie ‘extreem rechts’ verdient.
Kom er maar in, politieke duiders. Iemand die het vertrek van de kiezer uit het oude midden van de Nederlandse politiek naar de populistisch-rechtse flank al vóór de stembusgang van november vorig jaar zag aankomen, is Tom van der Meer (1980). Hij is hoogleraar politicologie aan de Universiteit van Amsterdam en auteur van het in 2017 verschenen boek Niet de kiezer is gek. En nu dan is er Waardenloze politiek, met de intrigerende ondertitel ‘Hoe de Nederlandse politiek de kunst van het conflict verloor.’
Het is een boek dat, juist met het historische karakter van 16 mei in het achterhoofd, geen dag te vroeg is verschenen. Dat Van der Meer geen apologeet is van populistisch rechts, is wel duidelijk. Maar hij wil analyseren en verduidelijken waarom de middenpartijen, die decennia het beeld van de Nederlandse politiek hebben bepaald, de gunst van de kiezer zijn kwijtgeraakt. Dat doet hij overtuigend. Wat minder sterk zijn de laatste pakweg 40 pagina’s, waarin hij op zoek gaat naar dingen die ‘anders’ moeten en kunnen, én waarin hij ons gerust meent te stellen. Maar laat ons niet op de zaken vooruitlopen.
Waardenstrijd
De ‘oude middenpartijen’ als CDA, VVD en PvdA (nog vóór de fusie met GroenLinks) verkeren volgens Van der Meer in een ‘diepe crisis’. Volgens de auteur hebben zij die grotendeels zelf uitgelokt en dragen ze in die zin mede schuld aan de sterke opkomst van nieuwe partijen die zich, al dan niet radicaal, rechts van het midden opstellen. Partijen dus als PVV, BBB, maar ook kleinere als FvD en JA21.
De belangrijkste oorzaak voor de crisis die Tom van der Meer al vroeg in zijn boek geeft, gaat schuil in deze kernzin: ‘Democratie is ondenkbaar zonder conflict.’ Nee, daarbij moeten we niet denken aan leden van de Tweede Kamer die elkaar ‘op de bek’ willen slaan (al is het verstandig die mogelijkheid niet per se uit het gedachtenveld te houden) en evenmin aan platte ruzie of verbaal geweld. Onder ‘conflict’ in de politieke betekenis van het woord verstaat de auteur wat hij verderop in zijn boek ‘waardenstrijd’ noemt.
Een dergelijke strijd houdt ons weg van een ‘lethargische’ democratie en geeft daarvoor in de plaats een open competitie tussen politieke partijen te zien, die het ons als kiezers mogelijk maakt inhoudelijke keuzes te maken. Zo was het ooit ook, willen we aannemen, zo is het bij de klassieke middenpartijen al een poos niet meer. Waardenstrijd is ingeruild voor technocratisch bestuur, het open debat voor slappe compromissen, en politieke verantwoordelijkheden zijn uit handen gegeven aan overlegtafels en andere gedepolitiseerde expertcommissies. Denk bijvoorbeeld aan het Outbreak Management Team van voorzitter Jaap van Dissel, dat tijdens de coronapandemie meer macht kreeg toegeworpen dan het zelf wenste te bezitten.
Van technocratisch midden naar populistisch rechts
Door dit alles is, in elk geval sinds 2022, bij de kiezers het vertrouwen in de ‘oude’ politiek gedaald. Van der Meer spreekt in dat verband van een ‘betrouwbaarheidscrisis’, maar dat geeft hooguit een tikje sofistische nuance, dus laat ons gewoon spreken van een ‘vertrouwenscrisis’. De middenpartijen, zo stelt de auteur, zijn in de loop der vele regeringsjaren ideologisch steeds futlozer geworden en lokten daarmee zelf veranderlijk stemgedrag van de kiezer uit. En zie, bij de laatste verkiezingen ging een meerderheid van de stemmen naar rechtse en zelfs radicaal rechtse partijen.
Van technocratisch midden naar populistisch rechts. Van der Meer vat het verschil scherp samen waar hij stelt: ‘Technocratie is inhoud zonder conflict; populisme is conflict zonder inhoud.’ En dat alles uiteraard tegen de achtergrond van een democratische rechtstaat die (doorstrepen wat voor u niet van toepassing is): (a) gezonder is dan ooit tevoren / (b) wel een stootje kan hebben / (c) steeds meer onder druk staat / (d) gedoemd lijkt te verdwijnen.
De feiten wijzen op (c). Wie dat wil staven, kan ook wijzen op landen binnen de Europese Unie, waar optie (d) al heeft gespeeld, nog speelt, of lijkt te gaan spelen. Landen dus als Polen, Hongarije en Slowakije. Zo gezien, zou de opkomst in Nederland van populistisch rechts de pleitbezorgers van de democratische rechtstaat grote zorgen moeten geven. Tom van der Meer is zo’n pleitbezorger, en bovendien iemand die de Nederlandse politieke zaak als weinig anderen kent. Hij zal dus vast grote zorgen kennen. Maar nu wordt Waardenloze politiek een heel verrassend boek.
Democratische terugval
‘Voor een democratische terugval op de wijze van Amerika (onder Trump, KB), Hongarije, Polen of Turkije hoeven we in Nederland (…) niet snel bang te zijn’, schrijft Van der Meer op driekwart van zijn boek. Die opmerking is des te verbazingwekkender, omdat hij in de pakweg tien pagina’s daarvoor, mede aan de hand van het boek How Democracies Die (dat hij zelf ‘onvolprezen’ noemt!), precies aangeeft welke stappen zoal in de democratische terugval worden gezet.
We nemen er een paar nog even door. Radicaal rechtse partijen komen op democratische wijze aan de macht, zoals ook Geert Wilders na november 2023 niet naliet te onderstrepen. Check. Onafhankelijke tegenmachten, zoals de rechtspraak en de media, worden steeds verder ingeperkt, bijvoorbeeld met, zie het Hoofdlijnenakkoord van het nieuwe kabinet, een even simpele als venijnige verhoging van de BTW op kranten en tijdschriften. Check. Het principe van vrije en eerlijke verkiezingen wordt onder steeds grotere druk gezet, zoals Trump eerder deed, maar wellicht ook in Nederland zal gebeuren als het rechtse kabinet inderdaad onderzoek zal doen naar een verandering van het kiesstelsel. Check.
Hoe feitelijk dit alles. En hoe potentieel huiveringwekkend. ‘De crisis van het politieke midden’, schrijft Van der Meer tegen het einde van zijn boek, ‘is goeddeels door de middenpartijen zelf veroorzaakt. Maar zij zijn ook bij uitstek in staat om die problemen aan te pakken.’ Zou het? Van der Meer geeft aan dat het ‘niet eenvoudig’ is, maar zoekt naar mogelijke oplossingen met zaken als een bindend correctief referendum, een direct gekozen minister-president, of een herwaardering van het dualisme tussen kabinet en parlement.
Nobele zaken, ongetwijfeld. Maar na 16 mei is het ook de vraag of het stutten van de democratische rechtstaat niet meer urgentie verdient. Volgens de hoogleraar politicologie ‘hoeven we [in Nederland] niet te vrezen dat een minderheid op democratische wijze de meerderheidsmacht pakt en vervolgens de democratie naar de eigen hand zet.’ Zo geldt het mogelijk nu. Maar hoe luidt het ouderwetse adagium ook weer? Regeren is vooruitzien.
